Rik Vosters

De Standaard
https://www.standaard.be/cnt/dmf20210819_97516000

Vrijdag 20 augustus 2021

Sommige woorden kwetsen, ook als dat niet zo bedoeld is. Dat is voor Rik Vosters een goed startpunt om over gevoelige woorden te praten.

De Journées du Patrimoine, zoals de Open Monumentendagen over de taalgrens genoemd worden, gaan in Brussel voortaan als Heritage Days door het leven. In English … ah non peut-être! Het kabinet van staatssecretaris voor Stedenbouw en Erfgoed Pascal Smet (one.brussels-Vooruit) wil daarmee aangeven dat de focus breder is dan enkel monumenten en gebouwen, maar mijdt de term patrimoine ook bewust omdat die een seksistische bijklank zou hebben. Patrimonium verwijst in oorsprong naar het ‘vaderlijk erfdeel’ en herinnert daarom volgens sommigen aan historische genderongelijkheid in het erfrecht.

Op Twitter borrelde zoals wel vaker brede verontwaardiging op, en werd het graf van het woord ‘patrimonium’ gegraven onder luid gesakker over cancel culture en wokeness zonder weerga. O tempora, o mores! Of je de aanpassing nu terecht vindt of niet, wat mij als taalkundige opvalt, is een bijzonder essentialistische kijk op taal, in beide kampen van wat kwatongen met enig leedvermaak een ‘sacocchengevecht’ zouden noemen. Dat geldt voor veel van dit soort discussies over al dan niet vermeende taboewoorden en hun betekenis. Voor- en tegenstanders zoeken naar de ‘echte’ betekenis van een woord in grammaticale oppervlakkigheden (‘het woord patrimonium is eigenlijk wel genderneutraal, want het is onzijdig in het Latijn’), in de etymologie (‘de term blank roept witte superioriteit op, omdat hij oorspronkelijk “rein” en “schoon” betekent’), of door enkel de letterlijke betekenis van een woord in aanmerking te nemen (‘de uitdrukking “blinde vlekken” is discriminerend tegenover mensen met een visuele beperking’).

Pseudotaalkundig geneuzel

Soms zijn dit soort redeneringen op een volledig fout begrip van het woord in kwestie gebaseerd. Zo waren er in de VS al herhaaldelijk incidenten wanneer docenten in de klas het woord niggardly (‘gierig’) gebruikten, omdat het volstrekt ten onrechte werd geassocieerd met het sterk gestigmatiseerde ‘n-woord’. Maar bijna altijd gaat dit soort pseudotaalkundig geneuzel voorbij aan de essentie van hoe betekenis in taal tot stand komt. Hoe interessant etymologie en grammatica ook zijn, betekenis is meerduidig, contextgevoelig, en ontstaat in de interactie tussen spreker en toehoorder. Daar spelen dus de bedoelingen van de spreker, maar ook het begrip van de toehoorder.

Precies bij dat laatste punt knelt vaak het schoentje: wat door een spreker als neutrale term bedoeld wordt, kan door een toehoorder met een andere bijbetekenis begrepen worden. Dat soort misverstanden zijn dagelijkse kost, maar ontvlammen nogal snel als het over maatschappelijk delicate thema’s gaat. Als we echter aanvaarden dat betekenissen niet vaststaan en in interactie ontstaan, dan moeten we eveneens accepteren dat sommige woorden kwetsen, ook als ze niet kwetsend bedoeld zijn. Als een significante groep mensen zich dus aan een woord stoort, kun je daar zeker rekening mee houden als je die doelgroep bijvoorbeeld mee of meer wilt bereiken met je communicatie. Dat is vermoedelijk wat bij de Heritage Days het geval is, al kun je je wel afvragen bij hoeveel mensen patrimonium zo’n seksistische bijbetekenis oproept. Bij mij alleszins niet.

Journées du Matrimoine

Betekent dat dan dat mensen buiten die doelgroep moeten gaan zeuren over woorden die hen worden ‘afgepakt’? Dat is niet aan de orde: tot nader orde kent het Nederlands geen taalpolitie die je in de wangen komt knijpen als je een woord als patrimonium gebruikt. Elk woord heeft zijn functies, en ook taboewoorden zijn nuttig: soms wil je kunnen beledigen met taal, en ook dat is nodig.

Om iets wezenlijks te doen voor gendergelijkheid, ook in de erfgoedsector, zal meer nodig zijn dan een oppervlakkige naamswijziging waar je een snel persbericht mee kunt scoren. Zo kunnen we het van oorsprong Franse initiatief van de Journées du Matrimoine toejuichen, en is het uitkijken naar het programma van de Heritage Days om te zien hoe veel verder dan symboolpolitiek het Brussels Gewest daarmee wil gaan. Want laten we eerlijk zijn: hoewel taalkundigen altijd graag over woorden, betekenissen en hun geschiedenis spreken, zijn er qua gendergelijkheid wel belangrijkere katten te geselen dan de etymologie van een Latijns leenwoord.

Verschenen op vrijdag 20 augustus 2021